Letër nga Liberia

Thirrja nga Gjeneva për të ndihmuar në epideminë e Ebolës në skajin tjetër të botës më nxit një vullkan përbrenda. Më rikujton përvojën më të keqe (luftën) në vendin më të mirë në botë (Kaçanik).

Pas 16 vitesh më duket si déjà vu, edhepse rrethanat janë krejt ndryshe. Tash kam edhe detyra prindërore, e shumë të tjera profesionale dhe shkencore.

I lë të gjitha dhe marr të njejtin vendim me të cilin bëj paqe shpirtërore me vetveten. Po shkoj të përballem me virusin në formë shpagete, i cili është më vdekjeprurësi në rruzull.

Lajmërohem vullnetar dhe më pranojnë për Liberi. Paraprakisht e nënshkruaj kontratën e cila ka vlerën 1 dollar! Po, po: një dollar. Transporti, fjetja dhe ushqimi mbulohen nga OBSH. Rreziku në punë-jo; për neve konsulentët nuk vlen.

Të gjithë përreth meje janë kundër. E kuptoj brengën e tyre, rrezikun dhe pasojat.

Gjersa po lexoja në shtëpi, Lena më hyp mbi shpinë dhe fillon të më bombardojë me gjithfarë pyetjesh për Ebolën. Mos shko-më thotë. Pse po shkon? Po shkoj në Afrikë ta ndali Ebolën që të mos vijë në Kosovë. Ebola nuk mund të vijë në Kosovë sepse ne s’kemi majmuna e as lakuriqa- më përgjigjet ajo.

Liberia ka rreth 4 milionë banorë dhe e ka njohur Kosovën qysh më 2008. Është shteti i vetëm afrikan i formuar nga kolonizimi i SHBA përmes ish-skllevërve afroamerikanë. Pasardhësit e kolonistëve edhe sot luajnë rolin kyç në Liberi.

Por, fjala e fundit, sikurse në Kosovë vjen nga Ambasada e vëllezërve amerikanë. Presidentja e vendit edhe këtu është femër- Ellen Johnson Sirleaf, një ekonomiste e Harvardit. Ajo e kishte mposhtur në zgjedhje ish-futbollistin e Milanit Xhorxh Vea.

Anglishtja është gjuhë zyrtare, edhepse këta i hanë gjysmën e germave. Ende është në fuqi ora policore, kurse kufinjtë tokësorë janë të mbyllur gati dy muaj.

Ebola ka mbyllur shkollat, zyrat komunale dhe shumë banka. Nëpër rrugë ka plot grupe të rinjsh të lodhur e të frikësuar që rrijnë kot: pa adresë, pa punë, pa synim. Një gjë nuk e kam ende të qartë. Si është e mundur që gati të gjitha spitalet në kryeqyetin me 1.3 milionë banorë, të jenë mbyllur.

Ebola nuk është vetëm murtajë biologjike. Më shumë se kaq – ajo është psikologjike, sepse frika nga Ebola është përhapur shumë më shpejt sesa virusi. Vërehet kudo. Sidomos pas vdekjes së dy Profesorëve eminent dhe udhëheqësve të Klinikave të Internos dhe Kirurgjisë në spitalin universitar John Kenedy.

Tashmë, Ebola është bërë edhe katastrofë humanitare. Ka përfshirë përnjëherë 3 shtete; është shtrirë edhe në kryeqytete, si dhe ka prekur një numër të konsiderueshëm të punëtorëve shëndetësorë (94 të vdekur në Liberi).

Shumë faktorë bashkuan forcat për ta dhënë këtë stuhi në Liberi: dy luftëra brutale civile që kanë zgjatur me dekada, sistemi i rrënuar shëndetësor me numër minimal të punëtorëve shëndetësorë, fshehja dhe injorimi i sëmundjes në stadin fillestar nga shteti e nga popullata, traditat e rrezikshme të varrimit që shumëzojnë rrezikun e përhapjes si dhe përgjigjja shumë e ngadalshme vendore e ndërkombëtare.

Me kohën e dyfishimit të rasteve në Liberi prej vetëm 2 javësh, dritarja e vogël për parandalim e kontrollë duket se po mbyllet fare. Sfida kryesore mbetet menaxhimi i sëmundjes në komunitet.

Në mëngjesin e parë na tregojnë rregullat e shtëpisë. Rregulla e pare: nuk ka përshëndetje me shtrëngim duarsh. OK. S’ka përqafime. Ani. S’ka seks. Këtu nuk e kam fare në agjendë, edhe sikur ta kisha pranë Irina Shvajkun. Jo, nuk jam i sigurtë për këtë të fundit.

Qiellin e shoh çdo ditë gri, me reshje të përditshme shiu (pesë herë më shumë sesa në Angli) por edhe me lagështi të padurueshme ajri, që vjen nga klima tropikale. Mëngjesin e nis me terapi parandaluese kundër malarjes: antibiotikun doksiciklinë, që do ta përdori 65 ditë rresht. Gati çdo natë e përziej pak me Heineken. Por, kur një belg më tha se ne e quajmë këtë birrë “shurra e kalit”, fillova të pija marka tjera.

Oqeanin Atlantik e shoh prej Zyrës së OBSH. Por, larja në të, do të jetë vetëm një dëshirë e parealizuar, për shkak rrezikut të rrymave thithëse të valëve, të cilat kishin mbytur edhe notarët më të mirë.

Punën e filloj me trajnimin e trajnerëve. Do të vazhdoja edhe disa herë tjera të mbaja ligjërata në vende të ndryshme, para njerëzve të ndryshëm. Por, ato që i mbajta para Shoqatës së Infermiereve të Liberisë dhe shoferëve të autoambulancave ishin më të veçanta. Në sytë e tyre vërehej frika. Duhej kthyer vetëbesimi në to. Këtu nuk bëhej fjalë më për një ligjëratë thjesht akademike. Ishte ligjëratë për jetë a vdekje. Një informatë e vetme mund të shpëtonte jetë. Andaj, më pëlqeu thënia e Dejlit nga Australia, i cili tha se ne po shpëtojmë jetëra, edhepse nuk po e dijmë se jetën e kujt po e shpëtojmë. Po, ky është pikërisht misioni i parandalimit të sëmundjes.

I kërkoj shoferit tonë ta lëshojë këngën time të preferuar “Ebola in toën”. Ai quhet Martin dhe në moshën 13 vjeçare rrebelët e Tejlorit, i cili tani ndodhet në burg me kriminelët serbë në Hagë, ia kishin vrarë të dy prindërit përbrenda shtëpisë.

Në ulësen e pasme është Monika – një vajzë nga Kolumbia, që punon për OBSH në Panama. Është koordinatore e zonës më të prekur në Liberi-Montserrado. Nuk ka krizë globale në të cilën ajo nuk kishte marrë pjesë. E guximshme, e drejtpërdrejtë, e pakompromis dhe shumë më e përkushtuar sesa gjithë stafi vendor.

Monika flet për imazhin e keq të vendit të vet. Unë i them se edhe neve na quajnë Kolumbi e Evropës, por i them se ne kemi Nënë Terezën dhe Ferid Muratin. Nënë Terezën e di, por çka ka bërë ky i dyti? Eh, ky ua ka kthyer burrërinë njerëzve. Nuk po kuptoj, si ua ka kthyer? E ka zbuluar viagrën. Haaaah – plasi gazi.

Kohëve të fundit çdo ditë jemi në terren. Kudo ku ka Ebolë. Nganjëherë nuk i dëgjojmë as urdhërat nga lart për të marrë pjesë në disa takime, në të cilat bisedohet kot për ide dhe strategji, të cilat i ndërrojnë çdo ditë. “Nuk kemi kohë”- u themi.

Për këtë arsye na quajnë edhe grupi i rrebelëve. Na ishte sugjeruar të shmangim vizitat nëpër qendrat e trajtimit të Ebolës për arsye të ndryshme të standardeve të sigurisë. Pyes kush i ka matur ato standarde? A ka hyrë ndokush nga ekipi ndërkombëtar brenda reparteve në këto dy qendra? Jo. E si do t’i vlerësojmë ne parimet e kontrollit të infeksionit? Si do t’i parandalojmë ato? Nga zyra? Jo. Nëse frikësoheni nuk është dashur të vini fare këtu.

Nisemi për në qendrën e parë të trajtimit të Ebolës në ELËA II. Në hyrje na e masin temperaturën me termometër në formë pistolete. 36.4°C. Futemi brenda dhe menjëherë nisim veshjen e pajisjeve personale mbrojtëse, të cilat na bëjnë të dukemi si astronautë.

Për shkak të vështirësive shëndetësore në punë, klimës dhe lagështisë, maksimumi i lejuar i punës me to është 40 minuta për ato me ngjyrë portokalli dhe 2 orë për ato që i rekomandon OBSH-ja.

Jemi pesë veta. Unë vishem i dyti. Xhorxhi, një mjek amerikan nga Minesota na bën fotografi. Monika e pyet se si do të na njohin në atë foto. Unë them se e kam shenjën time dalluese. Cila është ajo? Ja kjo- dhe e bëj një temeno me shqiponjë.

Para se të hyjmë brenda Dr. Braun na fton të lutemi. Kapemi të gjithë dorë për dore në rreth. Infermierja fillon me lutjen: O Zot, ruaji dhe shëroji pacientët tanë sa më parë. O Zot, ruana neve nga sëmundja. Amin! Çfarë ndjenje. Hyjmë në repartin e parë. Shoh njerëzit që luftojnë me vdekjen. Në mesin e tyre plot fëmijë. Në njërin shtrat shoh vëlla e motër.

Menjëherë më vizatohen fëmijët e mi: Lena, Lumi e Learti. Më tej e shoh një pacient në gjendje të rëndë që e kishte marrë Ebolën duke u përkujdesur për nënën e tij, e cila kishte vdekur para dy javësh. Ecim tutje.

Dr. Braun na tregon se toaleti për pacientët e konfirmuar me Ebola është bllokuar qe gati një muaj! Askush nuk ka ardhur për ta rregulluar! Me t’u kthyer në anën e djathtë më del para një mbulojë e zezë e shtrirë përtokë.

Ky pacient ka vdekur sot në mëngjes. Ka qenë punëtor shëndetësor dhe kemi punuar bashkë me të gjatë muajit të fundit – pohon me një zë të ngjirur Brauni. Në morg kemi edhe 8 trupa të tjerë, disa të vdekur qe 4 ditë.

Hyjmë përsëri brenda në tjetrin repart ku shoh shtretërit e zbrazët. Ku janë pacientët? Janë duke shikuar TV. Çka?!- pyes me habi. Së shpejti arrij në atë hapësirë. Disa ulëse të thjeshta druri. Një valë e nxehtë ma përshkon trupin. Rrënqethem dhe gëzohem që shoh fëmijë të mbijetuar, me përmirësim të gjendjes, me fytyra të qeshura duke shikuar një film vizatimor në DVD.

Dr.Braun na e sjell një film të ri!-thërret njëri. Ku po e din se kush jam unë?-ngacmon ai fëmijët. Po, po ti je. Ta njohim zërin- ia ktheu një fëmijë tjetër.

Pasi dalim jashtë qendrës, dëgjoj një zë fëmije duke qarë që nuk ndalet dot. Çka ka ky fëmijë? Pse është jashtë? Motra më tregon se është 4 muajsh dhe quhet Natanian.

Fillimisht babai i ka vdekur nga Ebola, kurse më pas e gjetën në repart duke thithur gjirin e nënës së tij të prekur nga sëmundja, e cila tashmë kishte ndërruar jetë. Farefisi dhe qendra e bonjakëve nuk e kanë pranuar për mbikqyrje për shkak të frikës se mund të jetë i infektuar.

Ai vazhdon të qajë. Monika e merr në krah. Analiza e fundit e Ebolës e bërë para 5 ditëve i kishte dalë negative. Tash duhet pritur edhe 5 ditë që ta kalojë rrezikun e sëmundjes. Çdo ditë me rradhë pyesja Braunin për të. Pasi e kaloi 21 ditëshin u lëshua i shëndoshë dhe u transferua në një qendër për fëmijë bonjakë.

Në ndërkohë vjen kamioni i Kryqit të Kuq me stafin vendor për t’i marrë trupat e pajetë. Në dalje të qendrës shoh luftën e familjarëve me njërin nga anëtarët e ekipit të varrimit. Dëshirojnë që të afërmit e vdekur t’i varrosin vetë –dinjitetshëm. Por vendimi është i prerë- trupat shkojnë në krematorium.

Një ditë tjetër shkojmë në qendrën e posahapur me 120 shtretër. Me neve është edhe Zhordi nga Barcelona. Më befason kur thotë se asnjëherë nuk ka parë lojë të Barçës e as që ka qenë në stadium. Epo, kam qenë unë për ty në Camp Nou – ia kthej unë. Hyrja në zonën e kuqe të Ebolës më duket sikur hyrja në kafe t’Bardhylit. Por, atë që pashë brenda nuk e rrëfej dot. Është vetë ferri i Dantes.

Të gjitha epidemitë fillojnë vikendeve ose festave. Na ftojnë urgjentisht të shkojmë në njërën prej tyre- në barrakat e Ushtrisë Liberiane. Në veturë është edhe Majku, një amerikan që fliste shqipen letrare, të mësuar gjatë pesë viteve të misionit në Shqipëri. Pak para arritjes në cak, ai papritmas fillon të këndojë “Eja, eja luleborë…”. Unë mezi që prita dhe i bashkohem urimit me “…se me ty do t’lidhë kunorë”.

Ia shtoj zërin e dytë dhe më duket se e kam Fatmirin dhe Sheficën me vete. Në barraka ushtarët jetonin me familjet e tyre në një zonë të mbyllur me gjithsej 4000 njerëz. Aty na pret koloneli Xhonson. Posa janë regjistruar 12 rastet e para, përfshirë edhe 4 punëtorë shëndetësorë. Prej tyre dy mamí, që kishin kryer lindjet pa kurrfarë masash mbrojtëse.

Në dy klinikat ekzituese nuk ka asnjë çesme brenda. S’ka ujë! Po, kjo është Afrika. Po virusi këtu e ka parajsën e vet. Monika më tregon se në këtë vend, vetëm 5% e njerëzve kanë ujë nga sistemi i sigurtë sanitary.

Vazhdon lista me klinika e ambulanca tjera kudo ku ishin regjistruar raste në mesin e punëtorëve shëndetësorë në Redemption, Benson, Chocolate city, Russel e shumë të tjera.

Pak atmosferë Kosove ma sjellin Ismeti, Ardiani e Senadi, të cilët punojnë për Kombet e Bashkuara këtu, me të cilët hamë drekën e Bajramit. Javën që vjen kthehem në Kosovë. Pastaj, më duhet të pres edhe 3 javë tjera që të jem “i lirë” nga Ebola.

Në këtë dramë jetësore mësova shumëçka nga jeta, zanati, vlera dhe njerëzia.

*Autori është Profesor në Fakultetin e Mjekësisë në Prishtinë dhe Mikrobiolog në Institutin Kombëtar të Shëndetësisë Publike të Kosovës