Bazat e jotolerancës dhe dhunës në ligjërimin islam

Satirizimi i Profetit islam në një revistë franceze ka pasur jehonë edhe në diskutimet publike tek ne dhe ka zgjuar një debat të nevojshëm për shoqërinë tonë, domethënë atë të kuptuarit e shprehjes së lirë dhe raportin e Fesë islame me të.

Ende jemi të rinj në këtë debat, andaj ende nuk kemi zhvilluar një konsensus minimal të kuadrit logjik dhe etik të debatit. Por, të shpresojmë se po mësohemi… Mirëpo, para së gjithash, për debat lypset, së paku, një kulturë tolerance ndaj mendimit tjetër.

Dhe, meqë ata që flasin në emër të Islamit dhe të përkatësisë myslimane, janë të rëndësishëm në këtë debat, këtu dua të tregoj se ka diçka në ligjërimin fetar që mund të zhvillojë kulturë jotolerante që e bëjnë të mundshme, ose më të lehtë, instrumentalizimin e fesë për zhvillim të ideologjive të dhunshme, ose së paku, për të justifikuar dhunën.

Mostoleranca dhe dhuna është potencial i, ndoshta, çdo ideogjie dhe nuk mund të thuhet se është ekskluzivisht vetëm i ideologjive me bazë fetare.

Kjo analizë shmang pikëpamjen esencializuese për Islamin si jotolerant dhe i dhunshëm në thelb, pasi që objekt analize është ligjërimi fetar dhe jo vetë feja e cila – në saje të ambiguitetit dhe kundërthënieve të tekstit dhe traditës – mund të përdoret për të ndërtuar e legjitimuar pikëpamje të ndryshme, si tolerante, ashtu dhe jotolerante, paqësore e të dhunshme.

Sa për sqarim, problemin e jotolerancës dhe dhunës nuk dua ta reduktoj te ligjërimi fetar, aq më pak te feja, andaj për një analizë më të gjithanshme kjo duhet të kundrohet në kuadër më të gjerë kulturor e politik.

Mirëpo, këtu do të përpiqem të fokusoj analizën për të identifikuar ato që mendoj të jenë idetë themelore të ligjërimit fetar islam që kontribuojnë në zhvillimin e pikëpamjeve jotolerante në mesin e ithtarëve të fesë.

Tiparet e ligjërimit fetar

Por, cilat janë tiparet e ligjërimit të këtillë? Këtu dua të theksoj disa që mendoj se janë tiparet themelore (ndonëse mund të ketë edhe të tjera); andaj them se ky ligjërim është absolutist, përjashtues, fundamentalist, e sektar.

Vërehet se këtë lloj ligjërimi e gjejmë njësoj tek të gjithë predikuesit fetarë, pavarësisht se cilës traditë a shkollë teologjike i takojnë. Andaj, për këtë analizë, nuk më duhet të bëj dallimin, siç është bërë e modës, ndërmjet predikuesve radikalë dhe të tjerë (i quajnë të moderuar, tradicionalistë, hanefistë, etj.).

Dallimi ndërmjet këtyre nuk është cilësor, por vetëm në intensitet, domethënë se sa shumë u mëshojnë këtyre ideve dhe sa larg i çojnë ato.

Tiparet kryesore të ligjërimit fetar të propaguar nga predikuesit fetarë me ndikim mund të përmblidhen si në vijim:

(1) interpretimi absolutisti fesë Islame, si e vetmja fe, filozofi,a model i të menduarit e i jetesës legjitime, i shprehur në maksimën: “Islami është e vetmja fe e pranuar te Zoti”;

(2)bindja në veçantinë e  jashtëzakonshme të Islamit, domethënë ideja se Islami dhe myslimanët janë të veçantë e të përzgjedhurit e Zotit, e shprehur në doktrinën“myslimanët si komuniteti (ymmeti)më i mirë në tokë”;

(3) tradicionalizmi fundamental ose dogmatik që nënkupton interpretimin e Kuranit dhe traditës së Profetit ekskluzivisht sipas kuptimeve të brezave të parë të myslimanëve, e nënkuptuar në doktrinën e “Islamit të pastër” bartës të të cilit konsiderohet të jenë brezat e parë të myslimanëve, ose në zhargon “paraardhësve (selef) të ndershëm e të mirë”;

(4) kultura e mentaliteti sektar dhe mospranimi ose zhvleftësimi i interpretimeve të tjera përbrenda traditës islame i fshehur në maksimën “Islami është një”, domethënë i njëjtrajtshëm.

(5) Veç këtyre, nga një pjesë më e vogël e predikuesve dhe botimeve islame vërehet zhvillimi i mëtutjeshëm i idesë absolutiste për fenë, ku tashmë Islami shihet si sistem jete (sheriat) me ligjet e të cilit duhet të qeveriset jeta private, familjare e publike si dhe punët e shtetit dhe atë sipas interpretimeve të caktuara të tij, i shprehur në maksimat “Islami është sistem jete”, “Kurani /kushtetutë ligj i Zotit për njerëzit”, “të gjitha përgjigjet për çështjet private dhe publike janë në Kuran”, e të ngjashme.

Nga ligjërimi fetar tek mostoleranca e dhuna

Në të shumtën e rasteve, deklaratat publike të autoriteteve dhe predikuesve fetarë islam promovojnë tolerancën e pranimin dhe dënojnë dhunën në emër të Zotit e të fesë.

Megjithatë mund të argumentohet për një lidhje të tërthortë ndërmjet ligjërimit mbizotërues fetar (që e hasim nëpër predikime në objekte fetare, ligjërata në shkolla e fakultete, emisione e artikuj në media) dhe motiveve fetare të mostolerancës, e madje ndonjëherë edhe të përdorimit të dhunës.

Mendoj se ligjërimi fetar me tipare të shtjelluara më lartë, nuk promovon prerazi kulturë jotolerante, por ithtarët e tij i bën lehtë pre të propagandës e ideologjive të grupeve jotolerante e, madje edhe të dhunshme.

Nisur nga parimet e cekura të ligjërimit fetar, rrëshqitja në postulatet ideologjike radikaliste nuk duket e palogjikshme dhe e pamundshme (natyrisht duke marrë në konsideratë edhe faktorë të tjerë). Si ashtu?

(1 dhe 2)

Duke u nisë nga botëkuptimi se është vetëm një fe e legjitimuar nga Zoti dhe e ruajtur nga lajthitjet dhe se ajo fe është Islami si e Vërteta absolute, ky ligjërim postulon se myslimanët janë fatlumë të jenë pjesëtarë të kësaj feje dhe nëkëtë kuptim, ata janë të vetmit njerëz në fytyrë të tokës në“Rrugën e Zotit” që e kanë kuptuar të “Vërtetën absolute” të kësaj bote e të botës tjetër që na pret.

Një besim i tillë, së bashku me arsyen dikotomike e vërteta—e kota, e mira—e keqja, nuk e ka të vështirë të bëjë hapin tjetër, atë të zhvlerësimit të besimeve dhe kulturat e tjera si të huaja, jolegjitime ose në rastin më të mirë si thelbësisht më inferiore, duke mos respektuar arritjet e kulturave të tjera, e në raste të caktuara demonizuar pjesëtarët e kulturave jo islame e shprehur në konceptin e “pabesimtarit”(kafir).

Pra, nuk është problemi se feja krijon grupe që bien në konflikt me njëri-tjetrin, por se ajo definon vlera të shenjta absolute. Natyrisht, se ky është veç një burim i konfliktit, as i vetmi as i mjaftueshëm.

(3)

Duke u nisë nga supozimi se e Vërteta është një dhe e njëtrajtshme, por të gjetur para faktit se as myslimanët nuk bien në ujdi përkitazi me shumë elemente themelore dhe të degëzuaratë doktrinës fetare, atëhere kjo nënkupton se dikush nga myslimanët e ka qëlluar të “Vërtetën”, derisa të tjerët, jo.

Prandaj, për të zgjidhur këtëçështje problemore, popozohet që interpretimet e brezave të myslimanëve të parë të merren si bazë për njohjen dhe zbulimin e “Islamit të pastër”.

Kjo metodologji, pretendon se brezave të parë të myslimanëve – sidomos pasuesve nga bashkëkohësit e Profetit Muhamed – ua njeh prerogativën për të ofruar interpretime universalisht të vlefshme të Islamit.

Sipas ligjërimit fetar, ky quhet “Islami pastër”, e që nënkupton teologjinë hyjnore të mësuar nga vetë Perëndia dhe e pandikuar nga animet njerëzore dhe nga ndikimet e kulturave dhe filozofive të “huaja”.

Mirëpo, presupozimi i një homogjeniteti në shkallë kaq të lartë të brezit të parë është një mit që nuk i qëndron fakteve. Në të vërtetë, bëhet fjalë për interpretime të caktuara (në mesin e shumësisë së interpretimeve) të ortodoksisë islame që idealizohen e hynjizohen. Kështu sistemi i dijes ngurtësohet sipas një shkolle mendimi që pretendohet të jetë e vetmja legjitime.

(4)

Kjo nënkupton se interpretimet e tjera që nuk i përmbahen këtij parimi, janë të papranueshme e në disa raste blasfemike. Besohet se Islami është një, ani pse historia ka dëshmuar një shumëllojshmëri shkollash e lëvizjesh intelektuale islame me interpretime alternative të doktrinës si dhe modele të ndryshme të organizimit të shoqërisë mbi parimet islame.

Mendoj se është lehtë të imagjinohet se si një qëndrim i tillë ndaj shumëllojshmërisë brenda doktrinës, teologjisë dhe praktikës islame lehtë mund të përkthehet në mosrespektim, urrejtje dhe mosdurim ndaj tyre pasi të jenë flakur si jolegjitime.

Të nisur nga botëkuptimi se Feja islame është e njëtrajtshme pasi që qysh nga faza formative e saj është vulosur një interpretim i vetëm legjitim i kozmologjisë, etikës, e ligjit islam, shkolla të caktuara të interpretimit të Islamit merren si të vetmet interpretime të qëlluara e madje barazohen me vetë Islamin duke u quajtur si tëvërteta absolute, ndërsa të tjerat si të kota.

Natyrisht ortodoksitë që thiren në Islamin e “vërtetë” i konsiderojnë mendimet dhe interpretimet e tjera si të pavërteta. Por, çfarë është Islami i “vërtetë” veçse interpretime të caktuara të teksteve islame në rrethana të caktuara shoqërore e kulturore dhe përpjekje për të absolutizuar rezultatet e këtyre interpretimeve e shpalluar ato si universale.

Një ortodoksi që pretendon të jetë bartëse e Islamit të “vërtetë” nuk ka se si të mos edukojë ithtarët e saj në frymë jotolerante ndaj të tjerëve. Në momentin kur një ortodoksi tenton të imponojë si universale të kuptuarit e saj të Islamit, ajo nuk e ka të vështirë edhe të shërbehet me metoda e instrumente të dhunshme për t’i “kthyer njerëzit në udhën e drejtë”.

(5)

Të shtyer nga besimi se si njerëz të përzgjedhur nga vetë Zoti që posedojnë të Vërtetën, ndërsa të tjerët janë në lajthitje dhe kotësi, dikush mund të shkojë edhe më tutje duke e konsideruar mision hyjnor që si “mëkëmbës të Zotit” të realizojnë “vullnetin e tij të shprehur në Kuran e në traditë” në qeverisjen e jetës private e publike.

Në raste të caktuara ky ligjërim bazohet në idetë e Islamit politik që kërkon zbatimin e Sheriatit edhe në çështje të politikave publike, që tregon një tendencë të sfidohet karakteri shekullar i shtetit modern dhe i bërjes së politikës.

Disa grupe, agjendat e tyre politike përpiqen t’i paraqesin si islame. Në momentin kur grupi ia njeh vetes të drejtën për të imponuar një mënyrë jetese në emër të realizimit të vullnetit të një autoritet hiq më të ulët se Zoti, këtë mund ta bëjë edhe me mjete të dhunshme.

Kështu, ligjërimi fetar paraqitet si bazë justifikuese e një ideologjie islamiste që ndërmjetëson në mes motiveve politike dhe synimit politik për pranim ose mbizotërim të grupit në jetën publike e politike. Ligjërimi fetar, pra, është kuadri legjitimues i një ideologjie islamiste për arritjen e qëllimeve politike.

Ky funksion legjitimues i ligjërimit islam – i artikuluar nga predikuesit fetarë – emundëson zhvillimin e një ideologjie me bazë fetare që e kultivon jotolerancën, e në kombinim me faktorë të tjerë politikë e ekonomikë e bëjnë të lehtë justifikimin e përdorimit të dhunës si mjet për arritjen e qëllimeve politike. Pra, motivet e dhunës janë politike, ndonëse, ushtruesit e dhunës e përjetojnë atë si kauzë fetare (thirje për virtyt dhe kundër veseve dhe/osexhihad). Mirëpo, ky është vetëm efekt i ideologjisë, kur subjektet në ideologji e perceptojnë kauzën e tyre si absolute dhe universale.

Kjo lidhje mund të paraqitet me këtë diagram:

Motivi politik – Ligjërimi i caktuar islam –Ideologjia islamiste jotolerante –Faktorë të tjerë të jashtëm –Dhuna si mjet – Qëllimi politik

Nga një analizë e këtillë, mendoj që mund të përfundohet se dallimi ndërmjet themeleve legjitimuese të ideologjive të dhunshme islamiste dhe themeleve të ligjërimit mbizotërues fetar islam është i paqartë ose, së paku,jo mjaft i qartë.

Nuk mund të pretendohet për një përgjegjësi të drejtpërdrejtë të autoriteteve e predikuesve fetarë të rrymës qendrorepër promovimin ose estetizimin e dhunës.

Madje, prej tyre ka distancime të vazhdueshme nga grupet militante islame dhe ushtruesit individualë të dhunës në emër të fesë (me përjashtime të herëpashershme).

Mirëpo, nuk mund të mohohet se ka një problem me teologjinë që e definon fenë si promovuese të vlerave të identifikuara në këtë artikull, pasi që kjo lehtë do të mund të përdorej për të promovuar një kulturë jotolerante, e madje–në kombinim me rrethana të tjera politike e sociale–edhe për të zhvilluar ideologjitë dhunshme me bazë fetare.

Pas kësaj, si distancim nga ushtruesit e këtij lloji të dhunës nuk do të mjaftonin deklaratat si “myslimani i vërtetë nuk e bën këtë”, e klishe të ngjashme.

Këmbëngulja se ideologjia fetare nuk mund të fajësohet për akte të dhunës dhe se nuk ka kurrfarë lidhje ndërmjet predikimeve mbizotëruese fetaredhe jotolerancës vetëm e mohon problemin i cili duhet të adresohet.

Duhet pranuar se diçka nuk është në rregull dhe të niset të mendohet se çfarë po u thuhet njerëzve në emër të Zotit e çfarë edukimi fetar po marrin ata. Një gjë e mirë është se, megjithatë, në fe e në mendim fetar mund të gjinden tekste, interpretime e tradita me prirje humaniste që promovojnë paqen, empatinë, e tolerancën prej ku mund të zhvillohet një ligjërim fetar më universal e më paqedashës.

Mbi të gjitha, kjo është një betejë idesh në të cilën duhet të përfshihen intelektualë e studiues, përfshirë këtu edhe teologë që duhet të promovohen nga organizata e media të cilat, fatkeqësisht, kanë qenë të interesuar t’u japin hapësirë pikërisht bartësve e propaganduesve të ligjërimit  skajshmërisht konservativ e fanatik fetar.

Në kohën kur në emër të Fesë islame po thirret në fanaticizëm, e madje po vriten njerëz, sidomos të pafajshëm, nga autoritetet fetare nuk mjafton vetëm distancimi verbal nga radikalistët e terroristët, por kërkohet të theksohet e zhvillohet një teologji humaniste më tolerante dhe që qartazi e prerazi është kundër dhunës.

(Autori është asistent në departamentin e Sociologjisë në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës)